GUSTAW MORCINEK
Gustaw Morcinek urodził się 25.VIII.1891 r. w Karwinie ( obecnie Czechy ), jako ósme z kolei dziecko woźnicy Józefa i Marii ze Smurów.
Na chrzcie otrzymał imię Augustyn.
Z czasem jednak pod wpływem otoczenia, które za przykładem matki nazwało go Gustlikiem, zacznie używać imienia Gustaw.
Po śmierci ojca, ciężar utrzymania rodziny spada na matkę, która, by wyżywić czworo dzieci, zmieniła pracę.
Z majątku rolnego hrabiego Larischa, gdzie dotąd pracowała przy robotach polowych, przeszła do pracy w sortowni kopalni.
Opiekę nad Gustlikiem przejęła starsza siostra Teresa, która później prowadziła dom pisarza do swej śmierci.
W pozbawionej żywiciela rodzinie Morcinków zwykła górnicza bieda przeszła w skrajną nędzę. Sytuacja poprawiła się trochę, kiedy najstarszy Rudolf otrzymał pracę w kopalni „Joanna”, a córki znalazły pracę pomocnic domowych.
Nieco później starsza siostra Joanna wyszła za mąż za górnika.
Jako sześciolatek Gustaw Morcinek rozpoczął naukę w Szkole Ludowej w Karwinie, którą ukończył w 1905 roku.
Początkowo nie mógł znaleźć pracy. Pracował dorywczo „na pańskim”, później otrzymał pracę w cegielni, gdzie pracował przez kilka miesięcy.
Od września 1907 roku został przyjęty na kopalnię jako polewacz.
Praca polewacza na szybie „Głęboki” w Karwinie, polegała na zwilżaniu pyłu węglowego aby zapobiec wybuchom gazów i pożarom.
Z polewacza awansował na wozacza ( woził na taczkach węgiel „z przodku” do „gospody”), a później ładowacza.
W kopalni przyszły pisarz zetknął się po raz pierwszy z wielką poezją – w czasie przerwy stary górnik Opieła przeczytał mu z „zamorusanej książeczki” fragment „Pana Tadeusza”.
Zetknięcie się z poezją i młodzieńcza miłość zadecydowały prawdopodobnie o rozwoju cech przyszłego pisarza : namiętności do książek i skłonności do marzeń.
Młody marzyciel wyróżniał się wśród swoich kolegów. Zwrócili na to uwagę starsi górnicy i zaproponowali matce, że na swój koszt wyślą jej syna do szkoły.
Po uzyskaniu zgody matki skierowali w roku 1910 przyszłego autora „Wyrąbanego chodnika” do Seminarium Nauczycielskiego w Bielsku-Białej, założonego przez Towarzystwo Szkoły Ludowej w Krakowie.
Morcinek był uczniem miernym, współżycie z kolegami układało się nie najlepiej. W czasie wakacji został wprawdzie zaproszony do domu rodziców kolegi szkolnego, ale spotkał się tam z pańską pychą i lekceważeniem – więcej z podobnych okazji nie korzystał.
Z biegiem czasu przyzwyczaił się do nowego trybu życia i nawet osiągnął pewne sukcesy literackie ( przez kolegów został uznany za rokującego nadzieje literata, ze względu na zgrabnie układane listy, które pisywał dla kolegów za opłatą w postaci bułki z masłem ).
W przededniu I wojny światowej ukończył szkołę, zdał maturę i bezpośrednio potem został powołany do c.k. wojska austriackiego, a po przeszkoleniu wysłany na front, gdzie awansował na „frajtra” ( kaprala ).
W roku 1915 w bitwie pod Wolbromiem został ranny, a po opuszczeniu szpitala zwolniony z wojska i skierowany do pracy nauczycielskiej w Pruchnej, następnie w Ligocie.
Niekorzystna sytuacja państw centralnych na frontach wojny skłoniła władze austriackie do powołania pod broń rezerwy i dalszych roczników.
Powołanie otrzymał i Morcinek. Nie wyjechał jednak na front. Otrzymał przydział do pracy w kancelarii sztabu w Cieszynie.
Na tym stanowisku doczekał się wyzwolenia w roku 1918 .
Pełniąc swe obowiązki ( dyżur przy telefonie ) odegrał poważną rolę w czasie przewrotu : przejął rozkaz dowódcy Okręgu Krakowskiego gen. Roji, który stał się hasłem do dokonania przewrotu w Cieszynie .
Po opanowaniu sytuacji przez polskich oficerów otrzymał awans na podporucznika i już jako oficer brał udział w walce z najazdem czeskim ( 1919 ) , i w przygotowaniach do plebiscytu.
W roku 1920 po podziale Śląska Cieszyńskiego zwolnił się z wojska, osiedlił w jego polskiej części, w Skoczowie i powrócił do zawodu nauczycielskiego.
Dramatyczne wydarzenia lat 1918-1920, w których czynny udział brali wszyscy mieszkańcy Śląska, utkwiły głęboko w pamięci i świadomości pisarza.
Poczucie z jednej strony triumfu a z drugiej zaś krzywdy ( strony rodzinne Morcinka znalazły się pod okupacją czeską ) prowokowało do wypowiedzi , do odkrycia prawdy o losie tej ziemi i jej mieszkańców.
Bezpośrednio więc po zwolnieniu z wojska i objęciu posady nauczyciela w Szkole Podstawowej nr 1 w Skoczowie , Morcinek zamieszcza w „Dzienniku Cieszyńskim” swoje wspomnienia pt. „Wspomnienia z przewrotu w listopadzie 1918 r.”
W tym okresie przyszły pisarz przesyła do prasy lokalnej krótkie notatki, korespondencje i felietony.
Właściwą twórczość literacką rozpoczyna opowiadaniem : „Noc listopadowa w Cieszynie. Wspomnienia z roku 1918”.
Opowiadanie to weszło później w skład tomu nowel „Za tamą”.
Ogólnopolski debiut literacki umożliwiła Morcinkowi znana literatka Zofia Kossak- Szczucka, mieszkająca w bliskim sąsiedztwie Skoczowa, w Górkach Wielkich.
Po bliższym poznaniu potrafiła przełamać nieśmiałość, skromność i niewiarę w swoje możliwości pisarza i zachęciła go do napisania powieści z życia górników.
Morcinek pod jej wpływem pisze i wydaje w roku 1929 trzy pozycje literackie : „Szkic sceniczny”, „Ojcze nasz” i powieść ludową „Byli dwaj bracia” oraz obszerny tom nowel „Serce za tamą”.
Powieść „Byli dwaj bracia” została nagrodzona na konkursie poznańskiego „Przewodnika Katolickiego”.
Nowele zaś poprzedziła Kossak- Szczucka entuzjastyczną przedmową, chwaląc autora za jego regionalizm i przepowiadając karierę literacką
Równocześnie Morcinek przygotowuje na Śląski Konkurs Literacki swe największe dzieło „Wyrąbany chodnik”.
Zainteresowanie pisarzem śląskim rośnie.
Interesują się nim pisarze tacy jak : Zegadłowicz , Makuszyński , Orkan , którzy nie szczędzą mu słów zachęty i służą radą.
Wydaje się że właściwym powodem tak szybkiego rozwinięcia się pisarstwa Morcinka był fakt, że w tym okresie Śląsk znalazł się w centrum uwagi całego narodu .
Wydanie „Wyrąbanego chodnika” w 1931 r. po przyznaniu mu pierwszej nagrody na Śląski Konkursie Literackim , stało się ogólnokrajowym wydarzeniem.
W tym czasie Morcinek rozpoczyna pisać cykl powieści dla młodzieży . Czułe na krzywdę serce pisarza i nauczyciela, każe mu stanąć w obronie najbardziej cierpiących – z racji stosunków społeczno-gospodarczych – dzieci śląskich.
Dla nich i o nich pisze w 1932 r. „Narodziny serca”, w roku 1933 „Gwiazdy w studni”, w roku 1935 „Ludzie na drodze” ( powieść ta w wydaniu książkowym nosi tytuł „Ludzie są dobrzy”), w roku 1938
„Po kamienistej drodze” oraz szereg mniejszych i większych opowiadań, z których zasłużoną sławą cieszy się do dziś dnia „Łysek z pokładu Idy”.
Budząca się niechęć do burżuazyjnej władzy nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na pogłębianie się przełomu ideowego w jego twórczości.
Duże znaczenie mają też podróże zagraniczne.
W roku 1934 fundusz kultury narodowej przyznał pisarzowi subsydium na podróż do Włoch, w roku 1936 do Danii, a w roku 1937 drugi raz do Włoch.
Pisarz zasmakował w wojażach zagranicznych i już na własny koszt udał się w roku 1937 do Szwecji, a wiosną 1939 roku zwiedził Portugalię, Maroko, Tripolitanię i po raz trzeci Włochy.
Projekt wyjazdu na koszt MSZ do Brazylii, przekreśliła agresja niemiecka. Podróże te miały niewątpliwy wpływ na twórczość pisarza.
Z pisarzem mieszkała w Skoczowie jego matka, a od roku 1934 siostra Teresa. Dzięki umiejętnościom gospodarczym siostry, wybudował sobie willę oraz zakupił samochód. Własny dom, który nazwał „ domem w słońcu” wiąże pisarza ostatecznie ze Skoczowem i Śląskiem.
W roku 1925 Morcinek ożenił się z pracującą w tej samej szkole nauczycielką Lazarówną . Małżeństwo jednak wkrótce się rozpadło i „niczego , oprócz górzkich wspomnień” po sobie nie pozostawiło .
Znacznie później, bo w latach 1935 / 36 44 letni już pisarz przeżywa nową, wielką miłość do 19 - letniej Władki, której po latach poświęcił swoje „Listy spod morwy”. Do małżeństwa jednak nie doszło.
W roku 1934 władze szkolne przyznały Morcinkowi zniżkę godzin ( 15 godzin tygodniowo ) , a w roku 1937 bezterminowy urlop. Pisarz nie zerwał jednak całkowicie ze szkolnictwem.
W dalszym ciągu prowadził wykłady na Uniwersytecie Ludowym w Górkach Wielkich - Nierodzimiu .
Uniwersytet Ludowy prowadzony był przez działacza ludowego, nauczyciela i harcerza Józefa Kreta , który jako instruktor harcerski propagował na wsi ideologię harcerstwa .
Do grona przyjaciół , oprócz pracujących na UL należeli: Komendant Harcerskiej Szkoły Instruktorskiej na Buczu, Aleksander Kamiński i mieszkająca w Górkach Wielkich Zofia Kossak . Związek Morcinka z UL zacieśnia się coraz bardziej. Morcinek przyjmuje propozycję objęcia etatu nauczycielskiego i w roku szkolnym 1938 / 39 prowadzi zajęcia z języka i literatury polskiej . Część powierzonych zajęć przejmują przyjaciele.
W latach 1939-45 był więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych Sachsenhausen i Dachau. 1945-46 przebywa we Francji, Włoszech i Belgii. W 1946 wraca do kraju.
Społeczeństwo i władze doceniły znaczenie działalności społecznej i nowej twórczości literackiej pisarza.
W 1949 roku został udekorowany Śląskim Krzyżem Powstańczym, za „Pokład Joanny” nagrodzony nagrodą państwową II stopnia, a w 1952 roku Orderem Sztandaru Pracy II klasy.
Jego książki wychodzą w olbrzymich nakładach. W grudniu 1952 roku Morcinek zwiedził Związek Radziecki, co wywarło na nim kolosalne wrażenie i znalazło swe odbicie w publicystyce.
W roku 1955 był w NRD (Niemieckiej Republice Demokratycznej), gdzie nawiązał stosunki z wieloma pisarzami i intelektualistami, m.in. z Kurtem Harrerem, tłumaczem jego powieści na język niemiecki.
Kilkakrotnie wyjeżdżał na krótsze podróże do różnych krajów demokracji ludowej, m.in. do sąsiedniej Czechosłowacji, gdzie był gorąco witany i przyjmowany przez polskich górników z Karwiny.
Po roku 1950 Morcinek starał się napisać powieść współczesną.
W 1951 roku wydał „Urodzaj ludzi” ( powieść poświęcona partyzantce w Beskidach ) a w 1952 – „Zabłąkane ptaki”.
Ambitnym dziełem jest „Ondraszek” wydany w 1953 r. - temat pasjonujący go od początku kariery pisarskiej.
„Czarna Julka” prowadzi nas do lat młodzieńczych pisarza spędzonych w Karwinie.
Do swej bogatej nowelistyki górniczej dorzuca kilka nowych utworów, np. zbiór „Odkryte skarby”.
Z czasem przekształca je w samodzielne powieści : „Wskrzeszenie Herminy” ( 1954 r. ) i „Victoria” ( 1959 r. ).
Morcinek to również autor powieści przygodowej, zbliżonej do awanturniczej, np. wspomniany już „Ondraszek”, ale i „Judasz z Monte Sicuro”.
Ostatnia książka pod tytułem „Górniczy zakon” została już wydana po śmierci pisarza w roku 1964 .
W roku 1955 odznaczony zostaje orderem Sztandaru Pracy I klasy oraz medalem 10–lecia Polski Ludowej.
W 1958 roku otrzymuje odznaczenie „Za Wolność i Zwycięstwo” jako członek skoczowskiego Koła ZBOWiD.
W 1959 r. otrzymuje Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski oraz Dyplom Honorowy Światowej Rady Pokoju , a w roku 1960 przyznana została Morcinkowi Wojewódzka Nagroda 15-lecia Polski Ludowej.
Rok 1961 to rok jubileuszowy 70-lecia urodzin Gustawa Morcinka.
Oficjalna uroczystość jubileuszowa odbyła się w Pałacu Młodzieży w Katowicach, a w Skoczowie, w domu pisarza - uroczystość w gronie przyjaciół.
Literaci Śląscy i Wydawnictwo Śląsk uczcili 70-lecie urodzin pisarza cennym wydawnictwem pt. „Gustaw Morcinek w 70-lecie urodzin”.
Pisarz coraz bardziej podupada na zdrowiu, leczy się w klinice w Krakowie, a następnie w sanatorium w Żegiestowie Zdroju.
Powraca do Kliniki Chorób Wewnętrznych w Krakowie, gdzie znajduje się pod opieką prof. Leona Techewicza, wybitnego kardiologa. Morcinek spotkał go w obozie koncentracyjnym
w Oranienburgu. Lekarz ten stara się uratować życie pisarza chorego na białaczkę.
Dnia 20 grudnia 1963 roku Gustaw Morcinek umiera.
23 XII 1963 r. w gmachu Teatru Cieszyńskiego im. Adama Mickiewicza wystawiona została trumna. Straż honorową trzymają pisarze i górnicy.
Żegna Morcinka cała ziemia cieszyńska.
Pochowany został na Cmentarzu Komunalnym w Aleji Zasłużonych obok Franciszka Popiełka, ks. Józefa Londzina, Karola Miarki i dr Władysława Michejdy.
Gustaw Morcinek odkrył czytelnikowi Śląsk – jak napisze później nauczycielka z Wilna, pani Antosiewicz.
Gustaw Morcinek przybliżył Polsce Śląsk – krainę jakże interesującą, która może stać się dla pisarza niewyczerpanym źródłem tematycznym oraz księgą wiedzy o człowieku pracy.
Wydał po 1939 :
"Narodziny serca". Powieść dla młodzieży.
"Serce za tamą" . Opowiadania.
"Wyrąbany chodnik". Powieść.
"Dzieła wybrane".
"Listy spod morwy". Wspomnienia z Sachsenhausen i Dachau.
"Łysek z pokładu Idy". Opowiadania.
"Dziewczyna z Pól Elizejskich". Opowiadania.
"Ludzie są dobrzy". Powieść dla młodzieży.
"Listy z mojego Rzymu". Opowiadania.
"W zadymionym słońcu". Opowiadania dla młodzieży.
"Po kamienistej drodze". Powieść.
"Wyorane kamienie". Powieść.
"Wróżbita". Opowiadania.
"Zagubione klucze". Powieść.
"Uśmiech na drodze". Powieść dla młodzieży.
"Inżynier Szeruda". Powieść.
"Dwie korony". "Rzecz o Ojcu Maksymilianie Maria Kolbem".
"Byli dwaj bracia". Powieść.
"Polskie słowo na Śląsku". Szkic.
"Dzieje węgla". Szkic.
"Pokład Joanny". Powieść.
"Urodzaj ludzi". Powieść.
"Zabłąkane ptaki". Powieść.
"Odkryte skarby". Opowiadania.
"Ondraszek". Powieść.
„Wskrzeszenie Herminy”. Powieść.
„Roztomili ludkowie”. Opowiadania.
„Gwiazdy w studni”. Powieść.
„Judasz z Monte Sicuro”. Powieść.
„Jak górnik Bulandra diabła oszukał”. Baśnie śląskie.
„Czarna Julka”. Powieść.
„Victoria”. Powieść.
„Siedem zegarków kopidoła Joachima Rybki”. Powieść.
„Przedziwne śląskie powiarki”. Baśnie.
„Opowieść o ludziach w pociągu”. Opowiadania.
„Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku”. Baśń.
„Górniczy zakon”. Powieść.
„W wiergułowej dziedzinie”. Utwór dla młodzieży.
„Miód w sercu i inne nowele”.
„Legendy i baśnie”.